Çek günümüz ticari hayatında önemli bir ödeme ve tahsilat aracıdır. Ekonomik parametrelerden de en çok etkilenen kambiyo senetleri arasındadır. Türk hukukunda nakit akışında daralma yaşanan dönemlerde çekle ilgili ibraz yasaklarının getirilmesi de bu durumun en canlı örneklerindendir.
Çeklerde tahsilat oranlarının azalmasının hukuk düzeninde de yansımaları bulunmaktadır. hukukumuzda karşılıksız çek konusu epey tartışmalı bir alandır. Bir suç olarak düzenlenip karşılığında cezai yaptırım uygulanmasını Anayasa’ya aykırı bulan hukukçular olduğu kadar aksini düşünenler de bulunmaktadır. Biz bu bültende karşılıksız çek keşide etme suçunun unsurları, cezası, Türk hukukunda nasıl bir süreç izlediğiyle ilgili açıklamalara yer verdik.
Anahtar kelimeler: karşılıksız çek, kambiyo senedi, kıymetli evrak hukuku, bono, banka, banka çeki, muhatap, ibraz, çekte ibraz süreleri, ibraz yasakları, çekin bankaya ibrazı, karşılıksız çek keşide etme suçu, karşılıksızdır işlemi.
1. Çekin Ödenme Şartları Nelerdir?
Çek bedelinin hamiline ödenebilmesi için çekin gerekli şekil şartlarını taşıması, çekte ödeme yasağının(çekten cayma) bulunmaması ve çekin bankaya ödeme için süresinde ibraz edilmesi gerekmektedir. Çekin geçerliliği için gerekli şartlar özetle şunlardır;
- Çek metninde mutlaka çek kelimesinin Türkçe veya başka dilde yazılmış olmalı,
- Kayıtsız ve şartsız belli bir bedelin ödeneceğine ilişkin ibare taşımalı,
- Keşideci(çeki düzenleyen) gerçek kişinin adını veya tüzel kişinin tam unvanı bulunmalı,
- Çekin düzenlenme yeri ve tarihi belirtilmeli,
- Çekin ödeme yeri yazılmış olmalı,
- Çeki düzenleyen kişinin imzasının bulunmalıdır.
Çeklerle ilgili hükümler 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu ve 5941 sayılı Çek Kanunu’nda düzenlenmiştir. Ancak 5941 sayılı Çek Kanununda yer alan çekin şekil şartlarına aykırılık çeki geçersiz kılmaz.
Çeklerin ibraz süreleri düzenlenme ve ödenme yerlerine göre belirlenir. Buna göre;
- Çek, düzenlendiği yerde ödenecekse on gün,
- Düzenlendiği yerden başka bir yerde ödenecekse bir ay,
- Düzenlenme yeri ile ödeme yeri aynı kıtada ise bir ay,
- Ayrı kıtalarda ise üç ay içinde muhatap bankaya ödeme için ibraz edilmelidir.
2. Karşılıksız Çek Nedir?
Karşılıksız çek, tüm şekil kurallarına uygun ve geçerli şekilde keşide edilmiş, süresinde ve yetkili hamili tarafından bankaya ibraz edilmiş ve ödeme yasağı bulunmayan bir çekin tahsil edilmek amacıyla hamili tarafından bankaya ibraz edildiği halde çekin muhatap bankada karşılığının bulunmaması nedeniyle tahsilat yapılamaması halidir. Daha açık anlatımla, bankada çeki düzenleyen kişinin hesabında, çekteki meblağı karşılayacak paranın bulunmaması halinde çek karşılıksızdır. Oysa çek keşide eden kişinin, çekte yazılı bedel kadar parayı çekin ibraz süresi içinde banka hesabında hazır bulundurması yükümlülüğü bulunmaktadır.
Çeki düzenleyen gerçek veya tüzel kişinin bu yükümlülüğe aykırı davranışı, hukuki ve cezai sorumluluğunun doğmasına neden olmaktadır.
3. Karşılıksızdır İşlemi Nedir?
Karşılıksızdır işlemi çek hesabının bağlı bulunduğu muhatap banka tarafından yapılmaktadır. çekin ön veya arka yüzüne çekin karşılıksız olduğuna dair bir kaşe vurarak karşılıksız kalan miktarı çekin üzerine yazar. Karşılıksızdır kaşesinde çekin yetkili hamil tarafından muhatap bankaya ibraz edildiği tarih, karşılıksız kalan çek bedebli ve çeki ibraz eden yetkili hamilin adı, soyadı ile imzası mutlaka yer almalıdır.
4. Karşılıksızdır İşlemine Sebebiyet Verme Suçunun Unsurları
5941 sayılı Çek Kanunu’nun 5/1. maddesine göre, bu suçun tipik fiili;
- Çekin üzerinde yazılı bulunan düzenleme tarihine göre kanuni ibraz süresi içinde ibraz edilmiş olması,
- Çekle ilgili olarak ‘karşılıksızdır’ işlemi yapılmış olmasıdır.
Bu iki unsur gerçekleşmişse, suç da işlenmiş olur.
5. Karşılıksız Çekte Şikayet Hakkı Kime Aittir?
Karşılıksız çek düzenleyen kişiye cezai yaptırım uygulanabilmesi için şikayet hakkının kullanılarak bu kişi hakkında şikayette bulunulması zorunludur. Şikayet süresi, çekin yetkili hamil tarafından bankaya ibraz edildiği tarihten itibaren 3 aydır. Bu hak her halde fiilin işlendiği tarihten itibaren bir yıl geçmekle düşer. Şikâyet hakkının kullanımı için öngörülen üç aylık ve bir yıllık süreler hak düşürücü sürelerdir. Geçirilmesi halinde telafisi yoktur.
Şikayet hakkı, sadece kanunen bu hakka sahip kişi tarafından kullanılabilir. Çünkü bu hak kişiye sıkı sıkıya bağlı ve devredilemez bir haktır. Şikayet hakkı Kanun’da çeki bankaya ibraz eden yetkili hamile tanınmıştır. ancak yargı kararlarında bu hususta görüş ayrılıkları mevcuttur. Hamil, çeki ciro silsilesine göre en son devralan ve elinde bulunduran kimsedir. Kimi yargı kararlarında, cirantaların ve aval verenlerin şikayet hakkı bulunmadığı kabul edilmektedir. Ancak bazı yargı kararlarında ise cirantanın da şikayet hakkı bulunduğu kabul edilmektedir. Örneğin; İstanbul Bölge Adliye Mahkemesi 19. Ceza Dairesi’nin E.2018/3072, K.2018/5874 sayılı kararında Karşılıksız çek düzenleme suçunda şikayet hakkının; çeki tahsil amacıyla bankaya ibraz eden hamil ile “karşılıksızdır ” işlemi yapıldıktan sonra çeki elinde bulunduran ve aynı zamanda “karşılıksızdır” işlemi yapılmadan önceki dönemde geçerli ve meşru ciranta olan kişiye ait olacağı belirtilmiştir. Buna göre şikayet hakkı çeki bankaya ibraz edende olduğu gibi lehtardan itibaren ciro silsilesi içerisinde yer alan cirantaların da şikayet hakkı bulunmaktadır.
6. Karşılıksız Çek Keşide Eden Kişiye Uygulanacak Yaptırımlar
Karşılıksız çek keşide eden kişiye uygulanacak yaptırımlar Çek Kanunu’nun 5. Maddesinde düzenlenmiştir.
- Kanuni ibraz süresi içerisinde çekle ilgili “karşılıksızdır” işlemi yapılmasına sebebiyet veren kişi hakkında hamilin şikayeti üzerine, 1500 güne kadar karşılıksız kalan çek bedelinden az olmamak üzere adli para cezasına hükmedilebilir,
- Adli para cezasına ek olarak, keşideci veya sorumlu kişi hakkında çek düzenleme ve çek hesaba açma yasağı kararı verilebilir,
- Kişi hakkında daha önce verilmiş çek düzenleme ve çek hesabı açma varsa bunun devamına karar verilebilir.
7. Görevli ve Yetkili Mahkeme
Karşılıksızdır işlemine sebebiyet verme suçunda görevli mahkeme icra ceza mahkemeleridir. yetkili mahkeme ise birden fazladır;
çek hesabı sahibinin yerleşim yeri mahkemesi
şikayetçinin yerleşim yeri mahkemesi
çekin bankaya ibraz edildiği banka şubesinin bulunduğu yer mahkemesi,
veya çek hesabının açıldığı banka şubesinin bulunduğu yer mahkemesidir.
8. Bir Şirket Tarafından Karşılıksız Çek Keşide Edildiğinde Sorumluluk
Çek hesabı sahibi bir gerçek kişi değil de bir şirketse, söz konusu tüzel kişiliğin mali iş ve işlemlerden sorumlu yönetim organı üyesi, bu yoksa yönetim organı üyesi kişi veya kişilere adli para cezası uygulanabilecektir. Yönetim organından kasıt, limited şirketlerde müdür veya müdürler kurulu, anonim şirketlerde ise yönetim kuruludur. Eğer şirket içinde yönetim kurulu üyeleri arasında bir iş bölümü varsa ve mali işlerden sorumlu yönetim kurulu üyesi belliyse, bu durumda sadece o yönetim kurulu üyesi hakkında karşılıksız çek nedeniyle yaptırım uygulanacaktır. Ancak, böyle bir belirleme yoksa tüm yönetim kurulu üyelerinin sorumluluğu söz konusu olur. Yönetim kurulu üyelerinin sorumluluğunu öne sürebilmek için, karşılıksız çekin görev süreleri içinde düzenlenmiş olması da gerekmektedir.
Anayasa Mahkemesi, 26.07.2017 tarihli, 2016/191 E. ve 2017/131 K. sayılı kararında karşılıksız çek suçunun adli para cezası ve hapisle cezalandırılmasını Anayasa’ya aykırı bulmamıştır. Ancak adli para cezasının hesabında ticari temerrüt faizi ve yargılama giderlerinin hesaba katılmasını öngören hüküm bu kararla iptal edilmiş ve yürürlüğe girmiştir.
SONUÇ
Ticari hayatta tacirleri en çok meşgul eden konuların başında kendilerine çekle ödeme yapıldığı halde, borçlarını tahsil edememeleridir. Ancak bir çek bedelini tahsil edememek, sadece onu tahsil edemeyen kişi için sorun teşkil eden bir durum değildir. Çek gibi kambiyo senetleri kamu güvenine mazhar olmuş senetler olup, herkesçe bu senetlere itibar edilmektedir. Bu itibarın korunması ve karşılıksız çek düzenleyerek ticari hayatta kaos ve zarar yaratan kişilere yaptırım uygulanması gerekmektedir.
Karşılıksız çekle ilgili şikayet hakkının kime ait olduğu, ne kadar sürede kullanılması gerektiği gibi konular henüz hukukçular özelinde bile tartışmalıyken, konuyla ilgili yürüteceğiniz uyuşmazlık takiplerinde uzman bir avukattan hukuki destek almanızı öneririz.
Saygılarımızla.
REFERANSLAR
Türk Ticaret Kanunu
Çek Kanunu
Mertol CAN, Kıymetli Evrak Hukuku, 2012, Ankara.
Hakan ALBAYRAK/Ahmet BOZDAĞ, Karşılıksızdır İşlemi Yapılmasına Sebebiyet Verme Suçunun İcra Ceza Mahkemesinde Yapılacak Olan Yargılaması Hakkında Bir İnceleme, TAAD, Yıl:9, Sayı:33 (Ocak 2018).